چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی‌است که در زمان ایلام (عیلامی‌ها) و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده‌است. چغازنبیل بخش به‌جامانده از شهر دوراونتش است.

این سازه در ۱۹۷۹ اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکوجای‌گرفت. جامعه بین المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است.

جایگاه چغازنبیل :

چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان و در شهرستان شوش واقع شده‌است. این سازه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانیشوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر واقع است، اما به دلیل واقع شدن در غرب رودخانه دز، مرز این دو شهرستان، در تقسیمات کشوری جزء شهرستان شوش محسوب می‌گردد. این بنا در طول جغرافیایی ۴۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه و پهنای جغرافیایی ۳۲ دقیقه‌است.

این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون ۱۲۵۰ پ. م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شده‌است.

مکان جغرافیایی زیگورات چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش و 35 کیلومتری غرب شهر شوشتر، در نزدیکی منطقه باستانی هفت‌تپه می باشد. دسترسی به این اثر باستانی از جاده ای انحرافی در جاده شوش به اهواز و همچنین از جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) مقدور است.

«چغازنبیل» که نام باستانی این بنا است، واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره‌ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند. این مکان نزد باستان‌شناسان به «دور-اونتَش» معروف است که به معنای «دژِ اونتش»» است.

اونتاش گال پادشاه ایلام باستان است که دستور ساخت این شهر مذهبی را داده‌است. بنای چغازنبیل در میانه این شهر واقع شده‌است و مرتفع‌ترین بخش آن است.

این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش (حدود ۱۲۵۰ پ. م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شهر شوش، ساخته شده‌است. و در حمله سپاه خونریز آشور بانیپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. سده‌های متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری گردید. گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیبهای فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصا باقیمانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده‌است.

چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. در بعضی از کتب تاریخی نام قدیمی شوش، چغازنبیل نامیده شده‌است.

بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده‌است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده‌است. زیربنای چغازنبیل یک مربع ۱۱۰ متر در ۱۱۰ متر است. یعنی دو برابر یک زمین فوتبال.

این بنا از آجر ساخته شده است و بر روی آجرهای آن نوشته های زیادی به خط ایلامی دیده میشود که بر روی آنها مطالبی تقریبا یکسان نوشته شده است . زیگورات چغازنبیل پنج طبقه بوده و در طبقه بالا معبد اینشو شیناک قرار داشته است . او خدای ایلامی است که حافظ شوش پایتخت ایلامان بوده است.

مردم شوش باستان عقیده داشتند این خدا از این مکان به آسمان میرود و سپس به زمین باز میگردد.

در تمام طول بنا آبراههایی دیده میشود؛ شاید دلیل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارنهای سیل آسای محل است. دورتادور بنا سنگفرش است و در بعضی سنگفرشها آثار جای پای بچه دیده میشود . دلیل آن تاکنون  نا معلوم است. در شمال غربی بنا پناهگاههای کوچکی دیده میشوند که مربوط به خدای ایلامی

ایشنیکراب است. درون محوطه یک ساعت خورشیدی بزرگ نیز دیده میشود.


تصفیه خانه آب رودخانه :

آبرسانی به چغازنبیل یکی از شگفتیهای این معبد است. رود دز از نزدیکی چغازنبیل میگذرد ولی به دلیل اینکه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایینتری از سطح دشت است؛ ( در برخی مکانها 60 متر پایین تر ) امکان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه نبوده است. بنابراین شاه ایلامی اونتاش ناپیریشا دستور به ساخت کانالی به 45 کیلومتر میدهد تا آب رود کرخه را که هم سطح زمین چغازنبیل بوده ؛ به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینکه از هفت تپه عبور میکند به چغازنبیل میرسد ولی به دلیل اینکه آب کرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه های تخ نشینی بزرگ و کوچکی می ریختند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث تصفیه کرده و گل آنرا جدا میکردند !!!!!

شاید این یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های آب جهان باشد.

معماری چغازنبیل :

چهار گوشه این بنای عظیم درست در جهت یکی از جهات چهارگانه جغرافیایی بنا شده اند و این نشان میدهد آنها شمال و جنوب و شرق و غرب را به خوبی می شناختند . طبقه اول 105 متر در 105 متر است و یک متر از سطح زمین بالاتر است و دیوارهایش سه متر عرض دارد . طبقه دوم 8 متر ارتفاع ودر حدود 16 متر عرض دارد. در نمای شمال شرقی و شمال غربی ورودیهایی بوده است که با پله به آنها راه داشته است. این طبقه اتاقهایی داشته که در ارتفاع 6 متری آنها ؛ طاقهایی به عرض 2/10 و طول 8 تا 10 متر روی آنها را پوشیده بودند. اتاقهای طبقه اول با ورودیهای طاق داری به ارتفاع 4 متر به هم راه داشته اند ولی اتاقهای طبقه دوم از هم مستقل هستند و هر اتاق تنها از طریق پلکان  خود قابل دسترسی است .

این بنا توسط میلیونها خشت و هزاران آجر ساخته شده است که حدود 5000 آجر آن نوشته دارد. اکثر آنها متن واحدی دارند . آجرها توسط مهر مکتوب نشده اند و هرکدام جداگانه با دست نوشته شده اند و این نشان میدهد ایلامیها از خط برای تزیین استفاده کرده اند . از اینگونه آجرها در بوشهر نیز دیده شده است. در سال 1876 صدها آجر مکتوب توسط هیات حفار پروسی از دل خاک بیرون آمده است و اکنون در موزه های مختلف جهان نگهداری میشود.

در شمال غربی سه معبد  دیگر به نامهای " معبد ایشمکرب " ؛" اوبان " و " الهه کیریرشا " وجود دارد که هر کدام حیاط ؛ نیایشگاه ؛ اتاق و انبار دارند. همه این معابد از خشت خام ساخته شده اند و قسمتهایی از آنها آجرکاری شده است و این آجرها نیز نوشته دارند .

قطعه موزاييك معرق كشف شده در چغازنبيل كه قديمي ترين معرق كاري ايران است