قدیمی ترین نیایشگاه در ایران : 

 قديمي ترين نيايشگاه خشتي دنيا در ميان مرزهاي کشور ما جا خوش کرده است. جايي درست در 60 کيلومترى جنوب شرق همدان و 20 کيلومترى شمال غرب ملاير روى تپه اى به ارتفاع 37 متر که قدمتش به عصر آهن و اوايل استقرار مادها در ايران برمى گردد. اگر گذارتان به ملاير افتاد، مي توانيد نام و نشان " ارگ نوشيجان " را از بوميان منطقه بپرسيد. ارگي که نه تنها قديمي ترين نيايشگاه خشتي دنيا به شمار مي رود، بلکه يکي از ناشناخته ترين بناهاي کشور است که اگر چه از سال 1346 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده، اما سال ها در معرض باد و باران، بخشي از تاريخ مجسم خود را از دست داده است.در دوره مادها ،  " ارگ نوشيجان " مهمترين نيايشگاه مردم به شمار مي رفته و به همين دليل باستان شناسان معتقدند که عناصر موجود در اين مجموعه اولين الگوهاى نيايشي مردم آن زمان را نشان مي دهد. اين در حالي است که به دليل اهميت خاص بنا، مي توان اوج هنر معمارى ايرانى را در "ارگ نوشيجان " ديد. ارگي که در فلات قاره ايران از منحصر به فردترين و ارزشمندترين آثار تاريخى کشور محسوب مي شود. با کاوش‌های باستان‌شناسان دراین تپه باستانی سه طبقه شناسایی شد که طبقه اول را به مادها، طبقه دوم را به هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می‌دهند. نام های شورکات یعنی محل ایزد سوریاش (خورشید) و انوشیجان (نامیرا و جاودانی)معلوم میدارد که اینجا مرکز پرستش ایزد خورشید (ایزد مهر پارسیان، سوریاش کاسیان یعنی اسلاف لُران) بوده است.

قدیمی ترین آتشکده ی ایرانی :

 آتشكده ري يا «تپه ميل» يادگاري از دوره ساسانيان و شايد قديمي ترين آتشكده است. اين بناي قديمي بقاياي آتشكده بزرگ ري است، يكي از مهمترين آتشكده هاي پيش از اسلام كه به روايت تاريخ طبري از آن قديمي تر وجود ندارد. بخشي از بناي آتشكده ري در زمان حمله اسكندر به ايران خراب شد و تنها قسمتي از بناي چهارطاقي و زيباي اين آتشكده به صورت دو ميل باقي ماند. از اين رو بقاياي به جاي مانده از آتشكده ري را كه بر تپه اي واقع شده، تپه ميل مي خوانند. در كتاب مروج الذهب مسعودي، ساخت آتشكده ري را به فريدون نسبت مي دهد و راويان روايت كرده اند كه مسلمانان در فتح ري چون با مردم آنجا صلح كردند، آتشكده را باقي گذاردند.به جاي ماندن قسمتي از طاق هاي اين آتشكده در عصر حاضر گواهي است بر اين كه آتشكده ري در زمان صدر اسلام خراب نشده است. تپه ميل حدود ۱۲ كيلومتري جنوب شرقي حرم حضرت عبدالعظيم (ع) و در ۲ كيلومتري جنوب قلعه نو بخش كهريزك شهرستان ري بر فراز تپه اي بلند در روستاي قلعه نو قرار دارد. براي نخستين بار در سال ۱۹۰۹ ميلادي يك هيأت فرانسوي فعاليت خود را به منظور كاوش در محوطه   باستاني تپه ميل آغاز كرد، سپس هيأتي ايراني از سال ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۴ كار حفاري و مرمت قسمت هايي از اين بنا را به عهده گرفت و آخرين دوره مطالعات باستان شناسي در اين محل در سال ۱۳۷۸ انجام شد. آثار به دست آمده در تپه ميل گچبري هايي با نقوش اسليمي و گياهي مربوط به اواخر دوران ساساني و اوايل دوره اسلامي است. از تپه ميل به عنوان اثري بر جاي مانده از يك آتشكده دوره ساساني ياد شده كه در فهرست آثار ملي ايران نيز ثبت شده است.

قدیمی ترین کلیسای ایران و جهان : 

وقتی می شنوید که کهن ترین کلیسای جهان در ایران است چه حسی به شما دست می دهد؟ چرا ایران؟ چگونه ممکن است قدیمی ترین کلیسای جهان در ایران باشد؟ تادئوس مقدس یکی از دوازده حواری مسیح به شوق ابلاغ احکام الهی به سوی ایران به راه می افتد و دست تقدیر موجب می شود که دختر پادشاه وقت ساندخت جزو گروندگان به دین مسیحت باشد .تلقین ناشی از نادانی و تعصب زیر دستان پادشاه سبب غضب پادشاه بر گروندگان به دین جدید می شود و اتش خشم پادشاه دخترش را به همراه تادئوس مقدس با سه هزار و پانصد همراهشان را در بر می گیرد . جسد دختر را بر تپه ای و جسد تادئوس را به همراه همراهانشان بر تپه ای دیگر دفن می کنند و محراب قدیمی ترین کلیسای جهان بر جسد حواری مسیح آرام می گیرد . در سال 302 ميلادي، زمان پادشاهي تيرداد از پادشاهان ارمنستان، مسيحيت در اين كشور دين رسمي و همگاني شد. مسيحيان ارمني كه خاطره شهادت تادئوس و ساندخت را نسل به نسل حفظ كرده بودند در محل فرار آنان كليساهايي بنا كردند كه قره كليسا يكي از آنهاست. بنا بر عقیده ارامنه كليساي طاطائوس اولين كليسايي است كه به دستور مبشرين و حواريون مسيح در دنيا ساخته شده است و چون از نظر مذهبي، شهادت را بزرگترين سعادت براي بشر مي دانند، هر سال در روزهاي آخر تيرماه و هفته اول مرداد ماه كه مصادف با قتل تادي مقدس و پيروان مسيحي او است در قره كليسا مراسم خاصي بر پا ميدارند.

قره كليسا در جنوب ماکو و 20 كيلومتري شمال شرقي چالدران در كنار روستايي به همين نام واقع شده است. قره در زبان آذری به معنای "سیاه" است و وجه تسمیه این نام سیاه بودن قسمتی از کلیسا است. ظاهرا ساختمان اصلی کلیسا تماما از سنگ های سیاه ساخته شده که پس از بازسازی قسمتی از سنگ ها به وسیله سنگ های سفید جایگزین شده است. به احتمال زیاد این عمل به صورت عمدی انجام شده تا آیندگان از شکل و ظاهر اولیه کلیسا مطلع باشند.

قدیمی ترین مسجد ایران :

مسجد جامع فهرج  «مسجد امام حسن»، قدیمیترین مسجد ایران، مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان یزد، بخش مرکزی ـ روستای فهرج واقع شده و این اثر در تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۴۹  به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در سال ۱۳۴۹  روستاییان قصد تخریب مسجد جامع فهرج را داشتند و از استاد پیرنیا خواستند تا مسجدی تازه بسازند؛. استاد پیرنیا وقتی مسجد را دید با دست بر سر خود کوفت و گفت: قدمت این بنا از تخت جمشید و کلیه بناهای تاریخی موجود بیشتر است، اینجا قبلا آتشکده بوده است بعد به کنیسه یهودیان، سپس کلیسای ارامنه و پس از آن در صدر اسلام به مسجد تبدیل شده است. این جملات بخشی از خاطرات محمدعلی مشروطه فرزند استاد محمود مشروطه است که لحظه اولین بازدید استاد پیرنیا از مسجد جامع فهرج را از زبان پدر بازگو می کند. ساخت مسجد جامع فهرج به نیمه اول قرن اول هجری برمی گردد. این مسجد، تنها مسجدی در جهان اسلام با قدمت زیاد است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده است. مسجد از نوع شبستانی و فاقد ایوان است. اگرچه بین باستان شناسان اختلاف نظر وجود دارد اما ظاهراً مسجد جامع فهرج قدیمی ترین مسجد ایران است. هرچند برخی مسجد تاریخانه دامغان را قدیمی ترین مسجد ایران می دانند. درحال حاضر مسجد تاریخانه صرفاً کاربرد بازدید و گردشگری دارد اما مسجد جامع فهرج کماکان زنده و پویا بوده و در آن نماز برپای می دارند. هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک و شکل بنا، انسان را به یاد ساختمان های دوره ساسانی می اندازد. منار گلی نه چندان بلند مسجد در قرن سوم به بنای اصلی اضافه شده، که در عین حال راه دسترسی به پشت بام نیز می باشد. این مسجد، همچون بسیاری دیگر از مساجد جامع دارای درهای ورودی متعدد می باشد. وارد مسجد که می شوید هیچ اثری از محراب، گنبد، کتیبه، کاشیکاری و سایر صنایع و تکلف هایی که بعدها در ساخت مساجد مرسوم گردید نمی یابید. سادگی آن صداقت هزار و چهارصدساله ای را گواه است، بی آنکه زنگار ریا، چهره دلنشینش را رنگین کند. اگرچه وجود زیلوهایی که برای نماز بر زمین پهن شده است، سجاده ها، مهر و منبر، روح تازه گی و پویایی را به انسان القاء می کند اما بی شک نحوه سیم کشی زشت و ناهنجار، پنکه های سقفی، حوض خالی و بدقواره ای که می تواند بسیار زیباتر و شایسته چنین مکانی باشد، دل را می آزارد.